Door Martine Jansen
Het coronavirus heeft het maatschappelijke leven in Nederland volledig platgelegd. Tot aan september 2020 zijn alle evenementen afgelast. Ook de publieke rituelen rondom de Nationale Dodenherdenking en Bevrijdingsdag op 4 en 5 mei gaan niet door. En dat in een kroonjaar. Welke impact heeft deze crisis op de manier waarop wij deze dagen onze vrijheid herdenken en vieren?
4 mei 2020. Iets voor achten ’s avonds. Tweehoog, ergens in een middelgrote stad in Nederland, schuift langzaam het gordijn van een slaapkamer opzij. Een klink gaat piepend naar beneden. Met lichte tegenzin gaat de stroeve deur van het Frans balkon open. De straat beneden is verlaten. Hier en daar staat een raam open. De buren van iets verderop hangen keuvelend op een bankje. Verder is het doodstil. Ze schraapt nog een keer haar keel en haalt dan diep adem.
Vooralsnog een fictief scenario. Maar als het aan het Comité 4 en 5 mei ligt, nemen Nederlanders op 4 mei aanstaande massaal de trompet ter hand om de taptoe te luiden. Of zingen de minder begenadigden onder ons het Wilhelmus. Het coronavirus heeft ook 4 mei en 5 mei volledig in zijn grip.
Volgens Paul Knevel, universitair docent Nieuwe Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam hebben de maatregelen die we hebben getroffen tegen corona ingrijpende gevolgen voor de inmiddels omarmde rituelen rond 4 en 5 mei: ‘Ze herscheppen het herdenkingslandschap’.
Draagvlak
Uit onderzoek van het Comité 4 en 5 mei blijkt dat het draagvlak onder de Nederlandse bevolking voor de herdenking op 4 mei en de viering van de bevrijding op 5 mei nog altijd groot is. Bertine Mitima-Verloop, psycholoog en onderzoeker bij ARQ Kenniscentrum Oorlog, Vervolging en Geweld, snapt wel waarom. ‘Rituelen geven een gevoel van steun en verbondenheid. Herdenkingsrituelen zijn symbolische handelingen, die door hun herkenbaarheid veel kracht hebben. Ze zijn door de jaren heen in ons geheugen gegrift.’
Rituelen zorgen dus voor een gevoel van saamhorigheid. En dat is belangrijk. Dat geldt ook voor de plaats waar we onze rituelen uitvoeren. Tijdens de Nationale Dodenherdenking op 4 mei komen mensen graag samen bij een monument, begraafplaats of andere historische locatie. Het geeft aan dat het een speciale plek is. We vinden het fijn om te kunnen kijken naar die eenzame klokkenluider op de Waalsdorpervlake, naar die veteraan omringd door de graven van zijn maten, of naar de mensenmassa op de Dam die luistert naar het verhaal van een ooggetuige. Dat geeft betekenis aan het herdenken.
Ook de aantallen mensen die op dagen zoals 4 en 5 mei bij elkaar komen, zijn voor ons belangrijk. Op Bevrijdingsdag zoeken we bijvoorbeeld massaal een markt of festival op. Volgens Mitima-Verloop kijken we op dit soort dagen graag naar de emoties van anderen. ‘We horen de woorden van verschillende generaties met verschillende achtergronden. We zien dat dit voor veel mensen belangrijk is, en dat dit aan kinderen doorgegeven wordt. Dat spreekt aan.’
Het corona-effect
Vanwege het coronavirus moeten we dit jaar echter thuisblijven en zullen we zelf creatief moeten worden. Het is maar de vraag hoeveel Nederlanders dat lukt. Mitima-Verloop wil dit wel nuanceren. ‘Vergeet niet dat in 2019 de meerderheid van de mensen de Nationale Herdenking via radio, televisie of online volgde. Of alleen voor zichzelf de twee minuten stilte in acht nam. Een kleine minderheid bezocht een lokale herdenking. Het is dus goed om ons te realiseren dat de meeste mensen op dezelfde plek zullen herdenken als andere jaren.’
Maar ook al beleven we, net als voorgaande jaren, 4 en 5 mei gewoon vanuit onze huiskamer, we kunnen nu niet naar een mensenmassa op de Dam kijken. We zien geen veteranen bij het traditionele Bevrijdingsdefilé. Ook zien we geen hossende mensenmassa’s op een van de vele Bevrijdingsfestivals. Beleven we die momenten dan nog wel op dezelfde manier? ‘Het beeld zal er wel anders uitzien,’ geeft ook Mitima-Verloop toe. ‘De Koning op een lege Dam. De ervaring voor de kijker zal anders zijn. Maar het halfstok hangen van de vlag of het spelen van de taptoe kunnen we wel. Wanneer hier gehoor aan wordt gegeven, zal dit, op straatniveau, ook zorgen voor een gevoel van verbondenheid.’
Mitima-Verloop ziet ook andere initiatieven die voor dit gevoel kunnen zorgen. ‘Neem de oproep om het lied ‘We’ll meet again’ mee te zingen voor de televisie op 5 mei. Het is in zo’n geval wel belangrijk dat de achtergrond en de boodschap van het lied wordt uitgelegd. Zeker voor kinderen en jongeren. Waarom dit lied? Wat betekent de tekst? Maar wanneer deze context duidelijk is, kan het zeker betekenisvol zijn.’
De toekomst van 4 en 5 mei
Nu we allemaal gedwongen worden met alternatieven voor onze 4 en 5 mei rituelen te komen, zou een aantal van deze alternatieven best wel eens kunnen blijven hangen. Steeds minder ouderen kunnen immers de openbare rituelen op 4 en 5 mei bijwonen. De jongere generatie zal langzaamaan het stokje overnemen. Digitale vormen van herdenken en vieren die we nu zien ontstaan, zijn mogelijk de rituelen van de toekomst.
Maar volgens Mitima-Verloop zal het niet zo’n vaart lopen. ‘Er zullen dit jaar veel aanpassingen zijn, maar ik denk dat de kern van de rituelen rond 4 en 5 mei niet verandert. Juist in een tijd van zorgen en onzekerheid is er behoefte aan houvast en vertrouwdheid. Dat is wat de traditionele rituelen ons geven. Daarom worden die het meest gewaardeerd. Ook door jongeren. Wel verwacht ik dat er meer online-uitzendingen of digitaal materiaal gemaakt zal worden. Maar ik zie dat als een verrijking en niet als een vervanging van onze herdenkingscultuur.’
Zo denkt ook Joanna Wojtkowiak, verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. “We bevinden ons nu in een crisistijd. Dat betekent dat de grenzen en regels van culturele gebruiken worden opgerekt en aangepast. Door de beperkingen wijken wij nu uit naar digitale vormen. Maar deze aanpassingen zijn niet blijvend. De plekken waarop de bevrijding wordt gevierd, zijn van waarde voor mensen. En mensen komen graag samen om stil te staan en samen te vieren. We zijn sociale wezens. Het digitale ritueel is een alternatief, maar gaat fysieke rituelen nooit vervangen.”
Uniek
Dat het een bijzondere tijd is, moge duidelijk zijn. Om de Minister-President nog maar eens aan te halen: “dit is een van de grootste crises die de meesten van ons ooit zullen meemaken”. Voor degenen die oorlog en bevrijding hebben meegemaakt, is het ongetwijfeld een ander verhaal. We hadden ze graag dit kroonjaar gegund. Op een manier die rechtdoet aan de opofferingen, die 75 jaar geleden zijn gedaan. En wie weet, lukt ons dat ook wel.
Herdenken en vieren: 4 en 5 mei in coronatijd is verschenen in Geschiedenis Magazine, op de site van VersPers, en als onderdeel van een samengestelde productie gepubliceerd in JvA Magazine.
